Słodkie kłamstwa
Patrząc na słynne polskie plakaty z hasłem "Cukier krzepi!" [1] możemy być zdumieni przekonaniami i błogą ignorancją społeczeństwa przeszłości. Ale ślepotę na ten temat można wytłumaczyć. Począwszy np. od lat 60. i 70. XX wieku w USA przemysł spożywczy aktywnie tuszował negatywne skutki picia napojów słodzonych [2]. Te działania (wraz z ogromnymi kampaniami marketingowymi) były niezwykle skuteczne – między 1972 a 1995 rokiem spożycie napojów gazowanych w Stanach Zjednoczonych niemal podwoiło się [3]. Obecnie wartość przemysłu napojów gazowanych jest szacowana na około 900 miliardów USD [4]. To rodzi pytanie - co sprawia, że napoje gazowane są tak uzależniające, i co my, oraz nasi decydenci, możemy zrobić, aby ograniczyć ich spożycie?
Niezbyt niewinna przyjemność
Przez lata badań potwierdzono nie tylko niezaprzeczalny związek między napojami słodzonymi a otyłością, cukrzycą typu 2 [5] czy próchnicą [6], ale także dną moczanową [7], niealkoholową chorobą stłuszczeniową wątroby [8] czy opornością na leptynę (jest to hormon odpowiedzialny za uczucie sytości) [9]. Przez niektórych naukowców picie napojów słodzonych jest uznawane za osobne uzależnienie [10]. Jak te napoje dokładnie wpływają na nasze mózgi? Badania przeprowadzone przez Nicole M. Avena i jej kolegów opisują podstawowe procesy leżące u podstaw uzależnienia od cukru. W serii eksperymentów szczury były naprzemiennie pozbawiane jedzenia, a następnie otrzymywały dostęp do roztworu cukru. Następnie naukowcy zauważyli, że "po miesiącu tego planu żywieniowego zwierzęta wykazywały zachowania podobne do efektów stosowania narkotyków", gdzie "naprzemienny dostęp do cukru działał na mózg jak opioidy", wpływając na znajdujący się w mózgu obszar nagrody [11]. Obecnie władze i organizacje zajmujące się zdrowiem społeczeństwa wypowiadają się na temat spożywania napojów gazowanych jest mniej lub bardziej bezpośredni (choć jednomyślny). Przykładowo Keri M. Gans, rzeczniczka Amerykańskiego Stowarzyszenia Dietetycznego, otwarcie oznajmia, że napoje gazowane nie mają absolutnie żadnej wartości odżywczej [12], gdzie Światowa Organizacja Zdrowia twierdzi, że chociaż szkody wywołane sporadycznym spożyciem (<5% całkowitego spożycia kalorii) cukrów prostych są dyskusyjne, spożywanie ich nie jest optymalne dla naszej diety, a całkowite wyeliminowanie cukrów prostych byłoby korzystne dla naszego zdrowia [13].
Wewnętrzna walka
Jesteśmy istotami, których mechanizmy przetrwania stopniowo kształtowało środowisko [14]. Dlatego nie powinniśmy winić samych siebie, że nasze umysły nie potrafią działać w przemyślany sposób, gdy napotykamy colę na półce sklepowej i przypominamy sobie o słodkim smaku ukrytym w butelce [15]. Nie możemy być biologicznie zaprogramowani do rezygnacji z źródeł energii (w przeciwnym razie wymarlibyśmy). Ale zatrzymajmy się na chwilę z oczami wpatrzonymi w butelkę - ponieważ w tym momencie jesteśmy na granicy podejmowania istotnego konsumenckiego wyboru. Niektórzy mogą powiedzieć, że to zwykła czynność, ale moim zdaniem to piękna walka dwóch sił, które rządzą naszymi życiem - myśleniem krótko- i długoterminowym. Chcemy zaspokoić nasze potrzeby w najlepszy możliwy sposób, lub jak to lubią nazywać ekonomiści - maksymalizować naszą użyteczność. Następnie przypisujemy subiektywną wartość danemu dobru i decydujemy, ile jesteśmy gotowi za to zapłacić. Dochodzimy do krytycznego wyboru co cenimy bardziej – zdrowie, czy słodką przyjemność? Co może nas przekonać do podjęcia bardziej rozsądnej decyzji?
Podatki, podatki, jeszcze raz podatki
Większość ekonomistów jest zgodna, że w niektórych przypadkach mechanizm alokacji rynkowej nie działa na korzyść całego społeczeństwa. Dzieje się to zwłaszcza w przypadku konsumpcji tzw. dóbr społecznie niepożądanych, które nadmiernie spożywane generują koszty społeczne niebrane pod uwagę przez producenta. Producentom nie zależy na zaprzestaniu produkcji towarów społecznie niepożądanych, co tworzy tzw. negatywny efekt zewnętrzny. W przypadku przemysłu napojów słodzonych jest to społeczny koszt leczenia chorób wywołanych ich spożywaniem. W tym miejscu do gry wchodzą decydenci i instrumenty podatkowe, które mają nie tylko podreperować budżet, ale i zmienić nasze zachowania i preferencje.
Podatek cukrowy w Polsce - przepisy
Podatek od napojów słodzonych w Polsce został wprowadzony na mocy ustawy z dnia 14 lutego 2020 r. zmieniającej niektóre ustawy w związku z promocją zdrowych wyborów konsumentów (Dz. U. 2020, poz. 1492) [16] i wszedł w życie 1 stycznia 2021 r. Podatek cukrowy obejmuje napoje zawierające cukry proste (monosacharydy lub disacharydy), substancje używane ze względu na ich właściwości słodzące (słodziki), kofeinę lub taurynę, z wyłączeniem napojów na bazie soku (tj. napojów, w których masowy udział soku owocowego, warzywnego lub owocowo-warzywnego wynosi co najmniej 20% składników, a zawartość cukru jest mniejsza lub równa 5 g na 100 ml napoju). Opłata składa się z części stałej i zmiennej. Część stała wynosi 0,50 zł za zawartość cukrów w ilości równej lub mniejszej niż 5 g na 100 ml napoju lub za zawartość co najmniej jednego słodzika (w dowolnej ilości). Natomiast zmienna część opłaty wynosi 0,05 zł za litr za każdy gram cukru powyżej 5 g/100 ml. Ponadto dodawana jest opłata w wysokości 0,10 zł za litr napoju, jeżeli zawiera on kofeinę i/lub taurynę. Istnieje kategoria napojów, do których stosuje się tylko zmienną opłatę podatkową – dotyczy ona trunków, w których masowy udział soku owocowego, warzywnego lub owocowo-warzywnego wynosi co najmniej 20 procent składników, a także napojów elektrolitowych, w których zawartość cukrów przekracza 5 g na 100 ml napoju. Wcześniej wymienione opłaty sumują się, jednak maksymalna kwota opłaty nie może przekroczyć 1,20 zł za 1 litr napoju [17].
Efekty wprowadzenia podatku
Konsumenci (zgodnie z przewidywaniami) nie byli zadowoleni z wprowadzenia podatku i uznali to za „kolejny sposób na wypełnienie luk w budżecie kraju, kosztem ich samych” [18]. Według agencji CMR, między sierpniem 2020 a sierpniem 2021 roku cena napojów gazowanych wzrosła ogólnie o 36% rok do roku, podczas gdy sprzedaż spadła o 20%. Do końca września 2021 roku Ministerstwo Finansów Polski ogłosiło, że przychody z opłat wyniosły 1,081 miliarda PLN, z czego 96,5% zostało bezpośrednio przekazane Narodowemu Funduszowi Zdrowia [19]. Co ciekawe, sprzedaż napojów energetycznych była o 4% większa niż w 2020 roku pomimo najwyższego opodatkowania z powodu dodatkowej opłaty za zawartość kofeiny/tauryny [20]. Warto dodać, że te wyniki nie zgadzały się z modelem ekonometrycznym zaproponowanym przez dr Jacka Wolaka z AGH UST, który szacował 33% spadek popytu spowodowany 25% wzrostem ceny napojów słodzonych [21].
Skuteczność podatku cukrowego na świecie
Do 2021 roku 53 kraje opodatkowało napoje zawierające cukry (co warto zauważyć, większość krajów wprowadziła podatek w ciągu ostatnich 15 lat) [22]. Jaka była reakcja konsumenta w tych krajach? M. Arantxa Colchero i jej koledzy przeprowadzili szerokie badanie dotyczące preferencji konsumentów dwa lata po wprowadzeniu podatku od napojów słodzonych w 2014 roku na rynku meksykańskim, gdzie podatek akcyzowy wyniósł 1,00 peso za litr. Po dwóch latach ogólna konsumpcja napojów spadła średnio o 7,6%, gdzie ilość sprzedawanych napojów najbardziej zmalała w grupie o najniższym poziomie socjoekonomicznym (o 11,7%). Spadek konsumpcji napojów wśród klasy średniej i wyższej był mniejszy (odpowiednio o 8,8% i 5,1%) [23]. Drugim przykładem są Chile – w 2014 roku ichniejszy rząd zwiększył opodatkowanie (z 13% do 18%) napojów o wysokiej zawartości cukru, co po roku skutkowało spadkiem konsumpcji słodzonych napojów niegazowanych i gazowanych o 10,1% i 0,2% wśród grupy o niższym poziomie socjoekonomicznym oraz 5,3% i 7,2% w grupie o wyższym poziomie socjoekonomicznym [24]. Niemniej jednak, w niektórych krajach długoterminowy wpływ podatku cukrowego na sprzedaż jest już kwestią dyskusyjną – we Francji, po sześciu latach obowiązywania podatku, sprzedaż napojów słodzonych spadła tylko o 5%, co zdaniem naukowców nie było spowodowane samym podatkiem, a ogólnymi zmianami nawyków żywieniowych. W przeciwieństwie do tego, na Węgrzech po sześciu latach sprzedaż napojów słodzonych (po chwilowym, niewielkim spadku) wzrosła o 12% [25].
Słodko-gorzki finał
Niestety, konsekwencje nadmiernej konsumpcji cukru są trudne do rozwiązania. Dane dotyczące otyłości na świecie są przerażające – na przykład według Instytutu Milkena koszty ekonomiczne i społeczne otyłości w USA wyniosły 1,389 biliona USD w 2018 roku (czyli 6,76% ówczesnego PKB) [26]. Słodzone napoje są istotnym czynnikiem powodującym te straty. Choć coraz więcej krajów wprowadza podatek od napojów słodzonych, nie ma jednoznacznych dowodów na to, że jego wprowadzenie może mieć krytyczne znaczenie w przeciwdziałaniu niekorzystnym skutkom konsumpcji cukrów prostych, niemniej jednak wprowadzenie podatku koreluje ze zmniejszeniem się wskaźnika otyłości w danym społeczeństwie [27]. Stąd decydenci powinni traktować podatek cukrowy jako składnik szerszej polityki prozdrowotnej, a nie jako jedyne słuszne rozwiązanie problemu. Niektórzy argumentują, że nieskuteczność w trwałym obniżeniu konsumpcji wynika ze zbyt niskiego opodatkowania [28] (mówiąc żargonem ekonomicznym, negatywne efekty zewnętrzne produkcji napojów gazowanych nie zostały w pełni internalizowane przez niski podatek). Ponadto część środowiska akademickiego krytykuje podatek za skierowany głównie do biednych, którzy i tak ponoszą główny ciężar podatkowy [29].
Sam jako zwolennik libertariańskiego paternalizmu, dostrzegam uzasadnienie dla podatku cukrowego – zwłaszcza, gdy aktualnie popijam energetyka ucząc się do sesji egzaminacyjnej.
Źródła:
1. Cukier krzepi! [Galeria], Culture.pl
https://culture.pl/pl/galeria/cukier-krzepi-galeria
2. KEARNS C.E., SCHMIDT L.A., GLANTZ S.A, Sugar Industry and Coronary Heart Disease Research A Historical Analysis of Internal Industry Documents, JAMA Intern Med. 2016 Nov 1;176(11), pp. 1680-1685.
3. PUTNAM J.J., ALLSHOUSE J.E., Food Consumption, Prices, and Expenditures, 1970-97, Statistical Bulletin No. (SB-965), April 1999, pp. 189.
4. Soft Drinks Report 2022, Statista, Jan. 2022, https://www.statista.com/outlook/cmo/non-alcoholic-drinks/soft-drinks/worldwide#revenue
5. HU F.B, MALIK V.S., Sugar-sweetened beverages and risk of obesity and type 2 diabetes: epidemiologic evidence. ‘Physiology & behavior’. 2010 Apr 26;100(1), pp. 47-54.
6. CHENG R., YANG H., SHAO M., HU T., ZHOU X, Dental erosion and severe tooth decay related to soft drinks: a case report and literature review, ‘J Zhejiang Univ Sci B.’, 2009 May; 10(5), pp. 395-399.
7. CHOI H.K., CURHAN G., Soft drinks, fructose consumption, and the risk of gout in men: prospective cohort study, ‘BMJ’, 2008 Feb 9; 336(7639), pp. 309-312.
8. JEGATHEESAN P., DE BANDT J-P, Fructose and NAFLD: The Multifaceted Aspects of Fructose Metabolism, ‘Nutrients’, 2017 Mar 3;9(3), pp. 230.
9. SHAPIRO A. TUEMER N., GAO Y., CHENG K-Y., SCARPACE P.J.., Prevention and reversal of diet-induced leptin resistance with a sugar-free diet despite high fat content, ‘British Journal of Nutrition’, Vol. 106, Issue 3, 14 August 2011, pp. 390-397.
10. FALBE J., THOMPSON H.R., PATEL A., MADSEN K.A., Potentially Addictive Properties of Sugar-Sweetened Beverages among Adolescents, ‘Appetite’, Vol. 133, February 2019, pp. 130-137.
11. AVENA N.M., RADA P., HOEBEL B.G., Evidence for sugar addiction: Behavioral and neurochemical effects of intermittent, excessive sugar intake, ‘Neuroscience and Biobehavioral Reviews’ 32 (2008), pp. 20-27.
12. THOMPSON D. JR., Say No to Soda, Yes to Healthy Drinks, https://www.everydayhealth.com/diet-nutrition/say-no-to-soda.aspx
13. Guideline: sugars intake for adults and children, World Health Organization, 2015., pp. 16-17.
14. AL-SHAWAF L., LEWOS D.M.G., WEHBE Y.S., BUSS D.M.., Context, Environment, and Learning in Evolutionary Psychology, https://www.researchgate.net/publication/330211651_Context_Environment_and_Learning_in_Evolutionary_Psychology , January 2019, pp. 1.
15. MIRANDA M.I., Taste and odor recognition memory: the emotional flavor of life, ‘Rev. Neurosci.’, 2012; 23(5-6): 481–499, pp. 482.
16. SOBECKI Z., ROCZNIAK R., Sugar Tax, https://kpmg.com/pl/en/home/insights/2021/06/frontiers-in-tax-sugar-tax.html, KPMG
17. Podatek cukrowy – kto ma obowiązek zapłaty, Poland’s Ministry of Finance, https://www.biznes.gov.pl/pl/portal/00252
18. WANAT Z., Poles fume over price of coke after new sugar tax, Politico, https://www.politico.eu/article/poland-coke-pepsi-price-sugar-tax/
19. W tym roku napoje gazowane zdrożały o 36 proc. Ich sprzedaż spadła, MASZ/PAP, https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/w-tym-roku-napoje-gazowane-zdrozaly-o-36-proc-ich-sprzedaz-spadla
20. Rynek napojów 10 miesięcy po wprowadzeniu podatku cukrowego. Sprzedaż spadła, ceny wzrosły, WIADOMOSCIHANDLOWE.PL, https://www.wiadomoscihandlowe.pl\artykul\rynek-napojow-10-miesiecy-po-wprowadzeniu-podatku-cukrowego-sprzedaz-spadla-ceny-wzrosly-analiza-lin
21. WOLAK J., How will the introduction of the sugar tax affect the consumption habits of households in Poland?, ‘Ekonomia i Prawo. Economics and Law’, 20(2), 457–473. pp. 467.
22. Countries that have taxes on sugar-sweetened beverages (SSBs), Obesity Evidence Hub, https://www.obesityevidencehub.org.au\collections\prevention\countries-that-have-implemented-taxes-on-sugar-sweetened-beverages-ssbs
23. COLCHERO M.A., RIVERA-DOMMARCO J., POPKIN B.M., NG S.W., In Mexico, Evidence Of Sustained Consumer Response Two Years After Implementing A Sugar-Sweetened Beverage Tax,’Health Affairs’, 36, No. 3 (2017), pp. 569.
24. CARO J.C., CORVALAN C., REYES M., SILVA A., POPKIN B.M., TAILLIE L.S., Chile’s 2014 sugar-sweetened beverage tax and changes in prices and purchases of sugar-sweetened beverages: An observational study in an urban environment, ‘PLoS Med’, 15(7): e1002597
25. KURZ C.F., KOENIG A.N., The causal impact of sugar taxes on soft drink sales: evidence from France and Hungary, ‘The European Journal of Health Economics’ vol. 22, pp. 909.
26. LOPEZ C., BENDIX J., SAGYNBEKOV K., Weighing down America: 2020 Update, Milken Institute, 2020, pp. 1.
27. ESCOBAR M.A.C., VEERMAN J.L., TOLLMAN S.M., BERTRAM M.Y., HOFMAN K.J., Evidence that a tax on sugar sweetened beverages reduces the obesity rate: a meta-analysis, ‘BMC Public Health’, 2013, 13:1072, pp. 8.
28. GARDINER A., Implications of a Sugar Tax in New Zealand: Incidence and Effectiveness, New Zealand Treasury, Working Paper 16/09, November 2016, pp. 10.
29. TRZECIAKOWSKI R., Analysis 2/2020: Sugar Tax is a Tax on the Poor, FOR, 2020, https://for.org.pl/en/a/7633,analysis-2/2020-sugar-tax-is-a-tax-on-the-poor
